ماهی فلس دار

خامنه ای:تمام اقسام میگو و ماهی های فلس دار حلال است، و در موارد شبهه در فلس دار بودن بعضی اقسام ماهی، نظر متخصصین مورد اعتماد معتبر است و عمل بر طبق آن نمایند و در صورت عدم تایید آنها، خوردن آن جایز نیست.  

مکارم:در مورد کوسه ماهی در صورتی که فلس نداشته باشند، حلال نیست و همچنین لابستر و شاه میگو و خرچنگ حرام گوشت هستند، ولی میگو اشکالی ندارد .شاه میگو عنوانی است که در زبان فارسی به آن اطلاع می شود و در اصل لابستر از خانواده میگوها نیست و خوردن لابستر اشکال دارد اما خوردن خرچنگ حرام است. 

سیستانی:ماهی که در اصل خلقتش فلس دار باشد ـ هر چند از جهت عارضى فلس از او جدا شده باشد ـ و میگو از حیوانات دریایی چنانچه زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، پاک و خوردن آن حلال است. و چنانچه در آب بمیرد پاک بوده، ولى خوردن آن حرام است، هر چند با وسیله‏اى مانند زهر بمیرد، مگر اینکه در تور ماهیگیر در آب بمیرد که در این صورت خوردنش حلال است. و ماهى بى‏فلس را اگر چه زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، حرام است.

  فاضل :از حیوانات دریایی قطعاً میگو و ماهیانی که فلس دارند حلالند و بقیه حیوانات دریائی حرام گوشتند لذا غیر از میگو هر حیوان دریایی برای حلیت دو شرط دارد: 1- عرفاً ماهی باشد 2- فلس داشته باشد.

وحید :خوردن گوشت کوسه ماهی و بچه کوسه و خرچنگ حرام است. خوردن گوشت میگو حلال است و به طور کلی خوردن ماهی که فلس داشته باشد و طبق دستور شرع تذکیه شده باشد، حلال است و اگر این حرام گوشت های دریایی منفعت حلال عقلایی داشته باشد، خرید و فروش آن جایز است. ولی خرید و فروش آن برای منفعت حرام (مثل خوردن) باطل و حرام است.

  نوری:لابستر در صورتی که عرفا میگو و یا شاه میگو محسوب می شود، خوردن آن مانعی ندارد. درباره خوردن خرچنگ و حرام بودن آن روایت مشخص وجود دارد و همچنین روایت مشخصی درباره حلیت میگو وجود دارد؛ غیر از میگو سایر آبزیان دریایی در صورت داشتن فلس حلال محسوب می شوند.

بیشتر بدانیم:

بی تردید از میان آبزیان ، تنها ماهی پولک دار ومیگو حلال گوشت می‌باشند .  یکی از دلایل حلال بودن ماهی پولک دار آیات قرآنی است . این آیات به اطلاق یا عموم بر این حکم دلالت دارند . در قرآن ضمن آیات متعددی از دریاها و اهمیت حیاتی آنها سخن به میان آمده است که در این جا به چند نمونه اشاره می شود :

(بقره/173)

خداوند تنها از میان خوردنى ها مردار و خون و گوشت خوک و گوشت حیوانى که براى غیر خدا ذبح شده حرام کرده است .

(اعراف/157)

ترجمه : ... پاکیزه‌ها را برای آنها حلال می‏کند; و ناپاکیها را تحریم می کند ....

این دو آیه ، به اطلاق دلالت دارند که ماهی پولک دار ، حلال گوشت است . زیرا ماهی پولک دار مصداق برای میته و خون و سایر مواردی که در آیه اول حرام شده و نیز مصداق خبائث که در آیه دوم حرام شده، نمی باشد. بلکه مصداق طیبات است و طیبات نیز بر طبق آیات بسیاری از قرآن کریم حلال شمرده شده است . از جمله آیه 168 سوره مبارکه بقره که می فرماید :

ای مردم! از آن‌چه در زمین است؛ حلال و پاکیزه بخورید... »

(مائده/ 96)

ترجمه : صید دریا و طعام آن برای شما و کاروانیان حلال است; تا از آن برخوردار شوید ...

در این آیه مقصود از حلیت طعام دریا ، حلیت خوردن آن است .

(نحل/ 14)

ترجمه : او کسی است که دریا را مسخر (شما) ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید; ...

مقصود از خوردن گوشت تازه از دریا، خوردن گوشت ماهی است که از دریا صید می‌شود. بنابراین ، آیه بر حلیت خوردن ماهی دلالت دارد .

(فاطر/ 12)

ترجمه : دو دریا یکسان نیستند این یکپارچه دریایی است که آبشارها، گوارا و شیرین و نوشیدنش خوشگوار است و آن یکپارچه شور و تلخ و (اما) از هر دو گوشت تازه می خورید ...

این آیه به حلیت ماهیان موجود در دریاهای آب شیرین و شور اشاره کرده و از این نعمت الهی با عنوان « لحماً طریاً » یاد کرده است .

( جاثیه/ 12)

ترجمه : خداوند کسی است که دریا را مسخر شما کرد تا کشتیها بفرمانش در آن حرکت کنند و تا از فضل او بهره‏گیرید، شاید شکرانه نعمت‌هایش را بجا آورید!

به نظر می‌رسد معنای جمله « ولتبتغوا من فضله » این است که خدای تعالی دریاها را این چنین رام کرد تا شما عطیه او را طلب کنید یعنی با سفرهای دریایی، رزق خود را که « لحماً طریاً» یکی از مصادیق آن می باشد، به دست آورید .

(بقره/ 164)

ترجمه :... و کشتی‏هایی که در دریا در حرکتند به سودش مردم ...

(بنی‌اسرائیل/ 70)

ترجمه : ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم; و آنها را در خشکی و دریا، (بر مرکبهای راهوار) حمل کردیم; و از انواع روزی‏ پاکیزه به آنان، روزی دادیم ...

نکته مهم اینکه در آیات قرآن مجید به صراحت شرط پولک دار بودن ماهی برای حلیت آن مطرح نشده است وآیات الاحکام قرآن مجید در این مورد، کلی و اجمالی است و تفصیل و تفسیر آن به پیامبر و ائمه اطهار صلوات‌الله‌علیهم واگذار گردیده است. یعنی با استفاده از روایات ایشان می‌توان کیفیت حلال و حرام بودن حیوانات دریایی را معلوم نمود .

2. روایات

مهم‌ترین دلیل حلیت‌ ماهی‌پولک‌دار،روایات است که‌به ذکر چند مورد می‌پردازیم:

حمادبن‌عثمان از امام صادق (علیه‌السلام) می‌پرسد: از ماهی‌ها کدام حلال‌گوشت است؟ امام می فرماید : «ماهی‌ای که پولک دارد» .¹

روش حضرت‌علی(علیه‌السلام)این بود که سوار بر مرکب پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌شد ‌و به بازار ماهی‌فروشان می‌رفت و می‌فرمود: «آگاه باشید از گوشت ماهی‌ای که پولک ندارد نه بخورید و نه آن را بفروشید ». ²

1. وسایل الشیعه ،ج 16، ص 397 ، ح 2
2. همان ، ص 298 ، ح 6

امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمود : « از ماهی‌ای که پولک دارد بخورید ».¹

محمد بن سلام از امام باقر (علیه‌السلام) سؤال کرد : ای پسر پیامبر، رحمت خدا بر شما باد . برای ما ماهی آورده اند که پولک ندارد ( حکمش چگونه است ؟ ) حضرت فرمود :« آن دسته از ماهیانی که دارای پولک هستند بخورید و آن دسته از ماهیانی که پولک ندارند ، نخورید» .²

حنان بن سدیر نقل می کند که در محضر امام صادق (علیه‌السلام) بودم که شخصی به نام فیض بن مختار مقداری میگو خدمت حضرتش آورد و در رابطه با حلال بودن آن سؤال کرد . حضرت در پاسخ وی فرمود : «این میگو دارای پولک است » ، و آن حضرت خود آن را تناول فرمود و ما همه ناظر بر تناول کردن حضرت بودیم . ³

از امام کاظم (علیه‌السلام) نقل شده است که فرمود : « میگو نیز نوعی از ماهی است ».⁴

صاحب وسائل الشیعه در ذیل همین حدیث چنین توضیح می دهد : « اربیان را در زبان فارسی « میگو» گویند ... و هیچ یک از فقیهان اختلاف ندارند که خوردنش حلال است و جزو آبزیان است ؛ زیرا به طور دایم در آب زندگی و تخم ریزی می کند و مردم او را از نوع ماهیان حلال می دانند و از نظر عرف از نوع ماهی غیر مأکول نیست ».

1. وسایل الشیعه ،ج 16، ص 398 ،ح 7
2. همان ، ص 329
3. وسائل الشیعه ، ج 16 ،ص    ، ح 2 به نقل از فرهنگ جهاد ، سال اول شماره 2
4. همان ، ص 407 ، ح 5

از امام صادق (علیه‌السلام) روایت شد که آن حضرت در پاسخ به پرسشی در رابطه با میگو فرمود : آن را بخور ؛ زیرا او از جنس ماهیان است . بعد اضافه فرمود : آیا نمی بینی که در داخل پوست خود حرکت می‌کند . ¹

از مضمون این روایات دو مطلب اساسی فهمیده می شود :

1. میگو از قسم ماهیان است .
2. میگو دارای پولک است .

آنچه در این جا و به خصوص درباره میگو قابل طرح است ، این که میگو نوعی از ماهی است ولیکن تشخیص پولک در بدن آن ساده نیست و بر اساس مشاهده‌های حضوری و نیز اظهار نظر کارشناسان ، پولک در میگو شبیه به پر ریز در پرندگان است که به سادگی قابل تشخیص برای همگان نیست و اگر روایت این مسأله را روشن نمی‌کرد ، اکثر مردم قائل به عدم پولک در میگو می شدند ولی امام معصوم (علیه‌السلام) می فرماید که میگو دارای پولک است .

3. نظر فقها

همه فقها در حلیت ماهی پولک‌دار اتفاق نظر دارند ولی شناخت مصادیق آن را به عهده مکلفین گذارده‌اند . در اینجا به بیان نظرات برخی از مراجع عظام می‌پردازیم.

امام خمینی (ره) می نویسد : « از حیوانات دریایی جز برخی ماهیان و پرندگان حلال نیست . بنابراین انواع دیگر حیوانات دریایی حرام است بنابراقوی؛ هر چند همانند آنها در خشکی ، مانند گاو خورده شود» . ¹

1. وسایل الشیعه ، ج 16 ، ص 407 ، ح 10
2. تحریر الوسیله ، ج 3 ، کتاب خوردنیها و نوشیدنیها ، مسأله 1

و نیز در باب حلال بودن ماهی می نویسد : از ماهیان هیچ نوعش به جز آنهائى که داراى فلس (پولک ) است حلال نیست ، و اما ماهیانى که در اصل خلقت داراى فلسند هرچند به خاطر عوارضى پولک آنها ریخته باشد حلال است ، مانند ماهى اى که عرب آن را کنعت گوید که به طورى که در روایات آمده حیوانى بدخلق است و بدن خود را به هرچیزى که به آن برخورد کند مى خاراند و در نتیجه پولکش ‍ مى ریزد به همین جهت است که مى بینى در زیر پرده گوشش پولکها محفوظ مانده ، و فرقى میان ماهیان پولک دار نیست همه آنها حلال است چه بزرگش و چه کوچکش چه ماهى بز و بنى و شبوط و قطان و طیرامى و ابلامى و چه غیر اینها، و اما از ماهیان آن چه که در اصل خلقت فاقد پولک است نظیر جرى و زمار و زهو و مارماهى و غیر این ها خوردنى نیست. ¹

ایشان درباره روبیان (میگو) می نویسد : « ماهى اربیان که در زبان مردم امروز روبیان خوانده مى شود از جنس ‍ ماهیان داراى پولک است و خوردنش جائز است . ²

و در باره خاویار می‌فرمایند : « حکم تخم هر ماهى تابع حکم خود آن ماهى است در نتیجه تخم ماهى حلال ، حلال است هرچند که نرم باشد و تخم ماهى حرام حرام است هرچند که زبر باشد و در حال اشتباه احتیاط نخوردن نرم آن است ، بله در جائى که مشتبه باشد در این که آیا از ماهى حلال است یا از ماهى حرام و جنس آن زبر باشد ویا زبر بودنش هم مشتبه باشد خوردنش حلال است . » ³

در تشخیص ماهی پولک دار و بی پولک طبق نظر آیت الله خامنه ای ، باید به نظر

1. تحریر الوسیله ، ج 3 ، کتاب خوردنیها و نوشیدنیها ،  ، مسأله 2
2. همان ، مسأله 3
3. همان ، مسأله 4

متخصصان و اهل خبره که مورد اعتماد هستند مراجعه کرد. ایشان می فرمایند : « در موارد شبهه در فلس دار بودن بعضی اقسام ماهی ، نظر متخصصین مورد اعتماد معتبر است و عمل بر طبق آن نمایند . »¹

همچنین ایشان در تشخیص فلس ماهی با دستگاه اظهار داشتند که اگر با دستگاه و با چشمان مسلح توسط کارشناسان تشخیص داده شود که ماهی دارای پولک است ، از نوع ماهیان حلال خواهد بود . ²

استفتائات از دفتر مقام معظم رهبری درباره آبزیان

1. تمام اقسام میگو و ماهی های فلس دار حلال است و در موارد شبهه در فلس دار بودن بعضی اقسام ماهی ها ، نظر متخصصین مورد اعتماد ، معتبر است و عمل بر طبق آن نمایند .

2. بنا به نظر اهل خبره ، شاه میگو ( لابستر ) و خرچنگ آب شیرین جزء دسته میگوها محسوب شده و حلالند .

1-2  . اشتراک در خواص و یاتشابه اجمالی در مشخصات ، میزان حلیّت و حرمت شرعی نیست . بنابراین اگر شاه میگو  ( لابستر ) از مصادیق میگوی معروف و متعارف ( روبیان ) باشد و در انظار عموم میگو شناخته شود و اسم میگوی معروف در نزد عرف بر آن صدق کند محکوم به حلیّت است وگرنه حکم میگو بر آن مترتب نیست .

3. خوردن خاویار و تخم ماهی فلس داری که تذکیه شده ، اشکال ندارد .

1. نقل ازفرهنگ جهاد، سال اول شماره 2، مقاله معیار حلال و حرام بودن آبزیان ، محمد باقر لیاقتی
2. همان

4. تاس ماهیان ( اوزون برون ، شیب و فیل ماهی ) که به شهادت اهل خبره دارای فلس  می باشند ، حلالند .

5. در مورد کوسه ماهی ، نظر دو نوع از عرف ( عام و خاص ) کفایت می کند و در این گونه موارد نظر متخصصین مورد اعتماد یا همان اهل خبره ، نظر عرف محسوب می‌شود و عمل به قول آنان در این باره مانع ندارد .

6. طبق نظر متخصصین ، کوسه ماهی هم مانند ماهیان دیگر دارای فلس و قشر است و با دست کشیدن روی پوستش محسوس است و از نوع ماهیان غضروفی است .

7. خوردن گیاهان دریایی اشکال ندارد .

8. از حیوانات دریایی آنچه بر آن خرچنگ صدق می کند عرفاً خوردنش حرام است چه فلس داشته باشد چه نداشته باشد و آنچه عنوان ماهی بر آن صدق میکند ، با وجود شرایط دیگر محکوم به حلیّت است و نیز میگو همه اقسام آن در صورت صدق همین عنوان بر تمامی آنها ، محکوم به حلیّت است .

9. خوردن خرچنگ گرد ، نهنگ ، صدف دریایی ، عروس دریایی ، قورباغه و ماهی مرکب حرام می باشد .

10. خوردن ماهیان بدون فلس مانند جری ، مارماهی ، سقنقور ، زمیر ، اشلمبو ، سفره ماهی ، گربه ماهی ، اره ماهی ، زمین کن و سوس ماهی حرام می باشد .

11. فرآوری و عرضه خاویار ماهیان بدون فلس و ماهیانی که در آب مرده اند حرام است .

12. تمساح و کروکودیل حرام گوشت اند .

 ملاک حلیّت و حرمت ماهی در فقه ¹

تمامی فقها در کتب فقهی خویش موضوع استفاده از گوشت حیوانات دریایی را یا به صورت گسترده و یا به صورت مجمل متعرض شده اند .

به راستی ملاک حلیّت و حرمت آبزیان ، بخصوص ماهی چیست ؟

در اینجا توضیح این نکته ضروری است که به دست دادن ملاک و معیار حلیّت و حرمت در منابع اسلامی بر دو گونه است :

1.گاه آیه یا روایت از شیء حلال یا حرام ، با عنوان خاصش یاد کرده و فرموده که فلان چیز حلال است و فلان چیز، حرام ؛ مانند این آیۀ شریفه که می فرماید :

(مائده / 3)

بر شما مردار و خون و گوشت خوک و ... حرام شده است .

در چنین مواردی وظیفۀ مکلّف در مقابل این عناوین کاملاً مشخص است ؛ از حلال، تمتع می برد و از حرام ، پرهیز می کند .

2.گاه برخی از حلال و حرامها ، تحت یک عنوان کلی و بر اساس یک یا چند معیار شرعی محکوم به حلیّت یا حرمت می‌شوند و در آیه یا روایت، اصولاً ذکری از آنها با عنوان

نقل ازفرهنگ جهاد، سال اول شماره 2، مقاله معیار حلال و حرام بودن آبزیان ، محمد باقر لیاقتی

خاصشان به میان نمی‌آید . در چنین مواردی تطبیق عنوان کلی بر مصادیق حلال یا حرام به عهدۀ خود مکلف است .

پس از ذکر این دو مقدّمه باید عرض کنیم که در رابطه با حکم حلیت یا حرمت آبزیان نیز مسأله از قبیل نوع دوم است ؛ یعنی فقها فقط قاعده و ملاک کلی حلّیت یا حرمت آنها را ذکر کرده اند و شناخت مصادیقشان را به مکلفین وانهاده اند .

فقهای عامه اکثراً قایل به حلّیت گوشت تمامی آبزیان می باشند . اما فقهای شیعه از محدّث بزرگ، مرحوم شیخ صدوق (ره) تا امام خمینی(ره) همگی ، آن دسته از ماهیانی را که دارای پولک باشند ، قابل خوردن دانسته‌اند .

جناب شیخ صدوق آورده است :« از صید دریا فقط آن دسته از ماهیانی که دارای پولک باشند ، قابل خوردن هستند و ماهیان بدون پولک را نباید خورد» . ¹

بنابراین حلال بودن گوشت ماهیان و جانداران دریایی، تابع دو شرط اساسی است:

الف ) از جهت شکل و اندام فیزیکی از خانوادۀ ماهیان باشد .

ب ) بر روی بدن آنها ، فلس ( پولک ) وجود داشته باشد .

سنی ها چه می گویند:

همۀ فقیهان اهل سنت در این مسأله اتفاق نظر دارند که خوردن هر نوع ماهی حلال است و شرط اساسی حلال بودن آبزیان ، این است که صرفاً از خانوادۀ ماهیان باشند. بنابراین ، وجود پولک در ماهی ، به هیچ وجه ، ملاک و شرط حلال بودن نیست و هیچ یک از رهبران مذاهب اربعه متعرض پولک نشده اند . ²

1. المقنع فی الفقه ، ج 21 ، ص 15
2. الفقه علی المذاهب الاربعه ، ج 2 ، ص 5

حتی برخی از علمای اهل سنت ، خوردن تمام حیوانات دریایی را به جز چند نوع آن ، جایز و مباح می دانند ؛ هر چند که برخی از پیشوایانشان ، خوردن تعدادی از حیوانات آبزی را جایز نمی دانند .

 روایات :

در این قسمت ضمن بررسی احادیث ائمه (علیه‌السلام) به تشریح دو شرط اساسی که ملاک حلال بودن ماهی است ، می پردازیم :

1. ماهی بودن حیوان آبزی :

الف ) عمّار ساباطی از امام صادق (علیه‌السلام) نقل می کند که از حضرت در خصوص استفاده از گوشت ربیثا ( نوعی ماهی کوچک) سؤال شد و حضرت در پاسخ فرمود : ای عمار ماهی ربیثا را نخورید ؛ زیرا ما آن را ماهی  نمی دانیم . ¹

ب ) یونس بن عبدالرحمن می گوید : از حضرت کاظم (علیه‌السلام) سؤال کردم . جانم فدایت راجع به خوردن گوشت میگو چه می فرمایید ؟ حضرت فرمود : اشکالی ندارد، میگو از خانواده ماهیان است . ²

ج )  از امام صادق (علیه‌السلام) در خصوص خوردن میگو سؤال شد ، حضرت فرمود : میگو را بخورید ؛ زیرا او از جنس ماهیان است . آنگاه حضرت اضافه فرمود : آیا نمی بینی که وی در داخل پوستش حرکت می کند ؟ ³

1. وسائل الشیعه ، ج 16 ، ص 408 ، ح 4
2. همان ، ح 5
3. همان ، ح 10

بنابراین ، از روایات ذکر شده و برخی دیگر از روایات استفاده می شود که یکی از شرایط اساسی در حلال بودن گوشت ماهی ، همان ماهی بودن آن است .

2. وجود پولک در ماهی :

از برخی روایات ، دومین شرط حلال بودن ماهی ( وجود پولک در بدن ماهی) استفاده می شود :

الف ) محمد بن مسلم از امام باقر (علیه‌السلام) سؤال کرد ای پسر پیامبر- مشمول رحمت قرار گیرید - برای ما ماهی آورده اند که پولک ندارد ( حکمش چگونه است؟) حضرت فرمود : آن دسته از ماهیانی که پولک دارند ، بخورید (حلال است ) و آن که پولک ندارد نخورید . ¹

ب ) حماد می گوید : از حضرت صادق (علیه‌السلام) پرسیدم – قربانت گردم – کدام نوع از ماهیان قابل خوردن است؟ حضرت فرمود : آن ماهی که دارای پولک است ، قابل خوردن است . ²

ج ) از عبدالله بن سنان از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که حضرت فرمود: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) در کوفه ( زمان خلاف ظاهری خویش ) سوار بر استر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می شد و زمانی که از بازار ماهی فروشان می گذشت ، می‌فرمود : آن نوع از ماهیانی را که دارای پولک نیستند ، نخورید و نفروشید . ³

پس از دقت در روایاتی که نقل شد ، ذکر چند مطلب اساسی لازم است :

1. وسائل الشیعه ، ج 16 ، ص 397 ، ح 1
2. همان ، ح 2
3. همان ، ح 4

1) از حیوانات آبزی صرفاً ماهی با شرایط دیگر ، حلال گوشت است و بقیّه حیوانات دریایی به طور کلی حرامند .

2)     ملاک در حلال بودن ماهی صرفاً وجود پولک بر روی پوست ماهی است و روایات بر این معنا تأکید دارد .

3)    هیچ گاه روایات به خصوصیّت پولک از جهت شکل ، حجم و نوع در بدن ماهی اشاره نکرده و فقط به ذکر وجود پولک به عنوان ملاک حلال بودن اکتفا کرده است .

4)    مسأله دیگری که در روایات بیان نشده وجود کمیّت پولک است ، و می‌توان این حکم را به درستی به دست آورد که اگر چند پولک در کل بدن ماهی وجود داشته باشد ، کفایت می کند ، و به این ماهی ، ماهی پولک‌دار می‌گویند.

5)    در روایات ، تصریح نشده که ماهی در حین صید باید پولک داشته باشد . بنابراین و همچنین بنا بر نظر کارشناسان می توان گفت که وجود ماهیانی که دارای چنین خصوصیتی باشند ، مسلم است .

آنچه از روایات فهمیده می شود این است که باید وجود پولک در بدن ماهی به طور یقین قطعی شده باشد ، ولو این که مدت کوتاهی پولک داشته و بعد به هر علتی پولکها از بین رفته باشند . برای اثبات مدعای خود به روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) استناد می‌کنیم :

حماد بن عثمان می گوید : راجع به حلال بودن ماهی سؤال کردم ، حضرت فرمود : آن ماهی که دارای پولک است ، حلال است . بعد از حضرت در خصوص ماهی کنعت پرسیدم ، که دربارۀ این ماهی چه می فرمایید ؟ حضرت در پاسخ فرمود : خوردن این ماهی( کنعت) اشکالی ندارد . آنگاه حماد سؤال می کند که این ماهی پولک ندارد . حضرت می فرماید : بلی (اکنون پولک ندارد) . لیکن چون عصبانی است و خود رابه هر چیزی می زند (پولکهایش می ریزد) و اگر بر پشت گوش او با دقت نگاهی کنی پولک را خواهی دید . یعنی وجود چند قطعه پولک دلیل بر پولک دار بودن آن ماهی است .

2. احکام و شرایط صید و صیادی

ماهی از جمله حیواناتی است که خون جهنده ندارد و لذا در صورت عدم تذکیه پاک ولی خوردنش حرام است . بر طبق نظر فقها ، تذکیه ماهى به یکى از دو طریق است :

اول ، اینکه آن را زنده از آب درآورند . دوم ، اینکه اگر به خودى خود از آب بیرون افتاده ، قبل از مردنش آن را بگیرند چه با دست و چه با وسایلی مانند تور و امثال آن .

بنابراین اگر ماهى به علت جست و خیز از آب  بیرون بیفتد و یا موج دریا آن را بیرون بیندازد و یا نهر و دریاچه محل زندگى ماهى خشک شود و ماهیان بمیرند ، حرام مى‌شوند، و اما اگر قبل از مردن کسى آن را بگیرد حلال است و معیار در حلال بودنش گرفتن آن است پس صرف تماشاى مردن حیوان در حلال شدنش کافى نیست .

امام خمینی (ره) درباره شرایط صید ماهی می‌نویسد: « در حلال شدن ماهى بردن نام خدا هنگام بیرون آوردنش از آب و یا هنگام گرفتن آن بعد از بیرون افتادنش شرط نیست ، همچنان که در حلیت آن مسلمان بودن صیاد معتبر نیست ، پس اگر کافر حیوان را از آب بیرون آورد و یا حیوان بیرون افتاده را زنده بگیرد حلال است چه اینکه کافر اهل کتاب باشد ویا غیر آن . بله اگر ماهى بیجان را در دست کافر ببیند خوردن آن حلال نیست مگر آن که بداند کافر آن را قبل از مردنش از آب گرفته و یا از بیرون آب برداشته و این معنا به صرف بودن ماهى در دست کافر و نیز به صرف گفتن او احراز نمی‌شود بخلاف اینکه ماهى در دست مسلمان دیده شود که باید حکم به حلیت آن کرد تا خلافش ثابت شود » ¹.

همچنین ایشان (ره) درباره شرایط صیاد و تملک صید می‌نویسد : « اگر ماهى از آب به داخل خشکى بپرد مادام که کسى آن را بادست نگرفته ملک هیچ کس از سرنشینان کشتى و حتى مالک کشتى نمى شود بلکه کسى مالک آن مى شود که آن را با دست بگیرد، البته به شرطى که مقصودش قصد تملک باشد. بله اگر صاحب کشتى در مقام صید ماهى باشد به این که در شب چراغى در کشتى خود روشن کند و به چیزى نظیر دهل بکوبد تا ماهیان به درون کشتى بپرند که در این صورت اگر ماهیانى به درون کشتى بیفتند اقوى آن است که مالک کشتى مالک آنها مى شود و پریدن ماهى به خاطر این تمهیدات به منزله بیرون آوردن زنده از آب است وهمین تذکیه آن است  .

اگر به قصد صید ماهی تورى در آب بیندازد و یا در آب محوطه‌اى براى این منظور درست کند ، هر مقدار ماهى که در آن تور و آن محوطه بیفتد ملک او مى‌شود، پس اگر آنها را زنده از آب بیرون بیاورد بدون اشکال حلال است ، و همچنین است در صورتى که ماهیها در آن تور و آن محوطه به خاطر فرورفتن آب هرچند به سبب جزر بمیرند که چنانچه بعد از فرونشستن آب مرده باشند حلال است و اگر بعد از بیرون آوردن تور ببیند بعضى از  ماهیها یا همه آنها مرده‌اند و نداند که قبل از بیرون کشیدن تور در داخل آب مرده و یا بعد از بیرون کشیدن تور درخشکى مرده اند احتیاط آن است که از خوردن آنها اجتناب کند» ².

1. تحریر الوسیله ، ج 3، کتاب صید و ذباحه ،مساله 25
2. همان ، مساله 26 و 27

امام:درباره شرایط تذکیه ماهی می‌نویسد:‌ « در حلال شدن ماهى این شرط معتبر نیست که حیوان بعد از بیرون آوردنش از آب و یا زنده گرفتن آن بعد از آن که خودش از آب بیرون افتاده به خودى خود بمیرد، بلکه اگر مردنش به دست گیرنده آن باشد مثلاً قبل از آن که بمیرد آن را قطعه قطعه کند یا شکمش را پاره کند و یا آن را با چوب بزند تا بمیرد گوشتش حلال است ، بلکه اصلاً در حلال بودن آن مردنش شرط نیست و جائز است زنده آن را ببلعد بلکه اگر قطعه اى از ماهى را جدا کند و بقیه آن در آب بماند آن قطعه حلال است چه اینکه بقیه در آن بمیرد یا زنده بماند، بله اگر همین کار را در آب انجام دهد یعنى قطعه اى از بدن ماهى قطع کند حلال نیست چه اینکه بقیه در آب زنده بماند و یا بمیرد .»

اگر ماهى روى آب افتاده باشد و بعلتى حال گریختن نداشته باشد، مثل این که با چیزى به او زده باشند و یا چیزى بلعیده باشد که مثل زهر بوده و یاعلتى دیگر داشته باشد اگر در این حال کسى آن را بگیرد و از آب بیرون بیندازد و در خشکى بمیرد حلال است و اما اگر در آب مرده باشد حرام است ، و اگر شخصى زهر نامبرده را در آب بریزد و ماهیها آن را ببلعند و روى آب بیفتند به طورى که حال گریز از آنها سلب شود اگر مقصود آن شخص شکار ماهى بوده دیگران نمى‌توانند آن ماهیان را مالک شوند و اما اگر مقصود او شکار نبوده باشد مالک آنها نمى شود و دیگران مى توانند ماهیان را بگیرند و مالک شوند، حال چه اینکه مقصود صاحب زهر ماهى معینى بوده باشد یا نه و بهر حال بعید نیست بیحال کردن ماهى به قصد شکار و تملک بهر وسیله که باشد مانند حیازت سبب ملکیت آن باشد. »¹

1. تحریر الوسیله ، ج 3،کتاب صید و ذباحه ، مساله 30و29

 خامنه‌ای:

1. صید ماهی عبارت است از زنده از آب گرفتن و بیرون آب جان دادن ماهی .

2. در حلیّت ماهی شرط است که از قسم ماهی فلس دار باشد که اگر در اصل خلقت از قسم ماهی فلس دار نباشد خوردن آن حرام است وتشخیص موضوع به عهده مکلفین است و اطمینان از گفته کارشناس نیز کفایت می کند .

3. اگر ماهی فلس دار را زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد ، پاک و خوردن آن حلال است و چنانچه در آب یا در تور ماهیگیری در آب بمیرد پاک است ولی خوردن آن جایز نیست .

4. چنانچه ماهی از آب بیرون بیفتد و یا موج آنرا بیرون بیندازد ، یا آب فرو رود و ماهی در خشکی بماند ، چنانچه قبل از آنکه بمیرد با دست یا وسیله دیگر ، کسی آن را بگیرد و سپس جان دهد حلال است و در غیر اینصورت حرام هستند .

5. چنانچه دریچه تخلیه آب حوضچه های پروش ماهی را به نیت صید ماهی باز کرده تا آب کاملاً تخلیه شود و ماهی ها در همان حال جان دهند ، صید محسوب نشده و تذکیه نمی شوند .

6. ماهی و میگوهایی که صید می شوند و مجدداً در ظرف آبی قرار داده می شوند و در داخل آب دوم می میرند حرامند و فرآوری و نگهداری و توزیع آنها جهت مصرف انسانی ممنوع می باشد .

7. از ماهی آنچه حرام است خون و کثافات آن است و بقیه اعضای آن حلال است .

8. از خوردن ماهی کوچک داخل بدن ماهی بزرگترکه مرده خارج شود و نمی‌دانید موقع صید در شکم ماهی زنده بوده و در خارج آب مرده یا نه ، بایستی اجتناب کرد.

9. خوردن تمام اقسام میگو حلال است و تذکیه آن مانند تذکیه ماهی است .

10. شکار برای خوشگذرانی صید لهوی است ولی صید در صورت دارا بودن سایر شرایط شرعی ، حلال است .

11. در صید ماهی لازم نیست صیاد مسلمان باشد .

12. در صورت شک در این که ماهی از قسم حلال گوشت است یا حرام ، محکوم به حلیت است اما در مورد زنده گرفتن از آب و مردن در خارج آب اگر شک داشته باشیم، محکوم به حرمت است .

13. اگر با اتصال برق به حوضچه های پروش ماهی، ماهی در آب بمیرد، حرام است.

14. صید ماهی آنطور که در مراکز فروش ماهی زنده انجام می شود ( که بعد از صید ضربه ای به سر آن زده و فوراً شکم آنرا پاره می کنند ) اشکالی ندارد .

15. خوردن ماهی جلاّل ( که از مدفوع انسانی خورده باشد ) حرام است مگر اینکه یک شبانه روز آنرا در آب قرار دهند و استبراء شود .

16. مردار حیوانی که خون جهنده ندارد ( مانند مار و ماهی ) نجس نیست .

17. اگر ماهی از بازار مسلمانان یا دست مسلمانی خریداری شود ، حلال است هر چند معلوم نباشد که آنرا زنده از آب گرفته یا نه و جستجو نیز لازم نیست ولی اگر بدانیم که ماهی در آب مرده یا  فلس ندارد حلال و جایز نیست .

18. خرید ماهی جهت خوردن ، از صیاد مسلمانی که رعایت مسائل شرعی را نمی‌کند ، جایز است . مگر اینکه بدانید مرده از آب گرفته و یا فلس ندارد .

19. در صورتیکه ماهی مرده و حرام با ماهی حلال مخلوط شود و مجموعاً مقدار محدود و کمی بودند بایستی از فرآوری و عرضه آنها اجتناب کرد .

مراجع  تقلید:¹

1. اگر در شکم ماهی صید شده ، ماهی مرده ای پیدا شود چه حکمی دارد ؟

• خامنه ای : ماهی صید شده حلال است .
• سیستانی : به احتیاط واجب حرام است .
• لنکرانی : اگر از ماهیان حلال گوشت باشد حلال است .
• مکارم  : احتیاط اجتناب است .

2. گفته می شود اخیراً ماهی را با برق در میان آب بی هوش و سپس صید می‌کنند، چنین صیدی چه حکمی دارد ؟

• خامنه ای : تذکیه ماهی به اخراج ماهی از آب است در حالی که زنده است و یا به گرفتن ماهی است اگر خودش از آب خارج شده باشد .
•  سیستانی : اگر زنده صید شود اشکال ندارد .
•  لنکرانی : اگر زنده در تور ماهیگیری گرفتار شوند حلال است .
•  مکارم : اشکالی ندارد .

3. اگر فلس برخی ماهی ها فقط با چشم مسلح دیده شود،حکم صیدشان چیست؟

• خامنه ای : به شهادت اهل خبره اگر ماهی فلس دارد حلال است وگرنه حرام است .
• سیستانی : اگر فلس بر آن صدق کند عرفاً کافی است .
•  لنکرانی  : حلال می باشند .
•  مکارم: کافی نیست .

4. صید از روی لهو چه حکمی دارد؟ حکم حیوان صید شده چیست ؟

1. محمد رحمانی، احکام فقهی ذبح ، ص 140-138

• خامنه ای : علی الحوط سفر برای صید لهوی حرام است . هر چند صید حلال است اگر دارای سایر شرایط صید باشد .
• سیستانی : اشکال ندارد .
•  لنکرانی  : مانعی ندارد و ماهی صید شده حلال است .
•  مکارم  : گوشت آن اشکال ندارد .

5. ملاک لهوی بودن صید چیست ؟ آیا صید ماهی از باب تفریح لهوی است یا نه ؟

• خامنه ای : شکار برای خوشگذرانی صید لهوی است و فرقی میان صید ماهی یا شکار حیوانات نیست .
•  سیستانی : صید لهوی آن است که برای تفریح می‌شود ولی اشکال ندارد ...
•  لنکرانی  : بلی از باب تفریح صید لهوی محسوب می شود .
•  مکارم : هر گونه صید تفریحی که مورد نیاز برای زندگی شخصی یا تجارت یا امثال آن نباشد لهوی محسوب می شود .

6. آیا صید در سفر معصیت جایز است ؟

•  خامنه ای : در هر صورت صید حلال است اگر شرایط دیگر صید را دارا باشد .
•  سیستانی : جایز است .
•  لنکرانی: مانعی ندارد .
• مکارم : اگر صید لهوی نباشد اشکالی ندارد .

7. در صید ماهی آیا لازم است صیاد مسلمان باشد ؟

• خامنه ای : در صید ماهی لازم نیست صیاد مسلمان باشد .
• سیستانی : لازم نیست .
• آیه الله لنکرانی(ره)  : خیر .
• آیه الله مکارم شیرازی : لازم نیست .

دلایل علمی- بهداشتی حرمت و حلیت آبزیان

همانطور که قبلاً بیان گردید ، از میان آبزیان تنها ماهیانی که دارای پولک‌ باشند، حلال‌گوشت محسوب می‌شوند و سایر آبزیان که ماهی نبوده و یا فاقد پولک هستند، حرام‌گوشت می‌باشند.

به قطعات شاخی و یا استخوانی شکل که بر پشت و یا سایر بدن ماهی روییده و موجب پوشانیدن بدن او می‌گردد فلس یا قشر و یا پولک گفته می‌شود. در روایات و نیز اصطلاحات فقها نیز هر دو کلمه فلس و قشر به کار رفته است .

تحقیقات علمی نشان می‌دهد که فلس در ماهی، بدن ماهی را به صورت سپر حفاظت می کند و از ورود عوامل بیماریزا جلوگیری می کند . میکروبها و ویروسها و انگلها در جاهایی که فلس نباشد بهتر می‌توانند وارد شوند . در عین حال فلسها قابل انعطاف هستند و ماهی پولک‌دار به راحتی می‌تواند در آب خم و راست  شود .

در قرآن مجید توصیه شده که گوشت تازه مصرف شود و ماهی از جمله موجوداتی است که خیلی زود فاسد می شود . به گفته متخصصین، در ماهیان فاقد پولک ،‌ باکتریهای روی پوست و آبشش راحت‌تر می‌توانند به بدن ماهی نفوذ کنند و لذا بعد از مرگ فساد آن را تسهیل می کنند . این باکتریها آنزیم ترشح می کنند و بعد از مرگ ماهی می‌توانند روی نسج آن اثر بگذارند.  از یک عدد باکتری روی بدن ماهی بعد از 16 ساعت 4 میلیون باکتری تکثیر می شود .

ماهیان بدون فلس اکثراً یا مُضر هستند یا ارزش غذایی بالایی ندارند . حتی بعضی از آنها مانند ماهی فوگول دارای سموم مهلکی هستند .¹

« نحوۀ قرار گرفتن فلسها بر بدن ماهیان گاه به گونه‌ای است که فلسهای ردیف جلو مقداری از سطح فلسهای خلفی را می‌پوشاند؛ درست شبیه صفحات سفالی پشت بام منازل نواحی جنگلی . بدین ترتیب ، فلسها ، پوشش مقاومی برای حفاظت از بدن ماهیها در مقابل آسیب به وجود می‌آورند و در عین حال مانع تحرک آزاد و راحت آنها نمی‌گردند.

فلسها ، از مایع لزجی پوشانیده شده اند که شفاف و چسبناک بوده و مانع نفوذ مواد سمی به داخل بدن ماهی می گردند . براساس اظهار نظر کارشناسان ، در ماهیانی که فاقد فلس بوده و یا از فلس کمتری برخوردارند ، چنین مادۀ مخاطی مخصوصی ترشح نمی‌شود . بنابراین ماهیان بدون فلس ، مواد رادیواکتیویته بیشتری را نسبت به ماهیان فلس دار جذب کرده و در نتیجه انگلها و باکتریهای بیشتری می توانند از سطح پوستشان عبور نمایند .

یکی از اقسام فلس‌ها ، فلس پلاکوئیدی است. شکل فلس‌های پلاکوئید متغیر بوده و این تغییرات به منظور انجام وظایف متعدد صورت گرفته است. این وظایف شامل حفاظت از ماهی در مقابل عوامل شکارچی و انگل‌های خارجی ، کاهش خراش مکانیکی ، کمک به تولید نور و اندام‌های حسی و کاهش اصطکاک است .

همچنین فلس ها به صورت مکانیکی لایه های عمیق تر را محافظت می‌کنند و پوشش استخوانی و خارها ، آنها را از حمله دشمنان شکارچی در امان نگه می دارد» . ¹

در خاتمه لازم به ذکر است که هنوز درباره علت حلیت و حرمت تمامی آبزیان تحقیقات وسیعی انجام نشده و دلایل علمی زیادی در دست نمی‌باشد . البته این موضوع به هیچ وجه از اعتبار احکام الهی نمی‌کاهد ، بلکه نشانه نقص و عجز علوم تجربی در مقایسه با علم بیکران خداوند متعال است. بهر حال آنچه مسلم است اینکه احکام و دستورات دینی همگی مطابق با فطرت سلیم انسان و سازگار با جسم و روح آدمی وضع گردیده‌اند و رعایت این احکام سبب سلامت تن و روان انسان می‌شود.

 آبزیان حرام

ماهیان حرام گوشت ماهیانی هستند که بر اساس موازین شرع اسلام ، استفاده از گوشت آنها برای خوردن حرام و ممنوع شده است . به همین علت در داخل کشور اسلامی ایران این گونه ماهیان ، مصرف خوراکی ندارند ، ولی در کشورهای دیگر به خصوص کشورهای غیر اسلامی از بازار مصرف بسیار خوبی برخوردار است .

با محاسباتی که انجام شده ، روشن گردیده که حتی درآمد ارزی حاصل از صادرات ماهیان حرام‌گوشت نسبت به ماهیان خاویاری  بیشتر خواهد بود . ¹

در سال های اوّل پیروزی انقلاب اسلامی، صیادان پس از بیرون کشیدن تور از دریا، ماهیان حلال گوشت را از حرام گوشت جدا کرده و ماهیان حرام گوشت را یا مجدداً به دریا رها کرده و یا برخی از انواع آن را به پودر تبدیل می کردند . در حالی که اغلب آنها در کشورهای دیگر جزو با ارزش ترین گونه های خوراکی به حساب می آمدند ؛ مانند ماهی لابستر ، مارماهی و ماهی یال اسبی و ... که جزو گران بهاترین ماهیان بوده و در بازار جهانی با قیمت گزاف خرید و فروش می شوند .

در شرایط فعلی و با بررسی هایی که در محافل اقتصادی به عمل آمده است این دسته از ماهیان ذخایر با ارزشی هستند که با صدور آنها به کشورهای دیگر و یا تبدیل آن به پودر و یا مواد دیگر ، می تواند منبع اقتصادی خوب و سرشاری برای کشور باشد . به طور کلی در صنایع روغن سازی ، چرم سازی ، چسب سازی و غیره از ماهی استفاده های فراوانی برده می شود . از فضولات و استخوانهای ماهیان جهت تهیۀ کود و از فلس برخی از آنها مروارید و صدف مصنوعی تولید می شود .

1. فرهنگ جهاد ، سال اول ، شماره 4، مقاله حکم ماهیان حرام‌گوشت ، محمدباقر لیاقتی

از آنجایی که فقه شیعه جامع بوده و پاسخگوی تمام نیازهای بشر در طول تاریخ می‌باشد، استفاده از منافع محلله ماهیان حرام را جایز دانسته و اجازه بهره‌برداری حلال از این منبع خدادادی را برای بشر فراهم نموده است .

در فقه شیعه خرید و فروش حیوانات دریایی حرام گوشت با توجه به منافع اقتصادی و کاربردهای حلال آنها ( در غیر خوراک انسان ) جایز است.

پرواضح است که تذکیه در حیوانات آثاری دارد . در حیواناتی که ذاتاً پاک‌اند مانند ماهی ، تذکیه سبب حلیت آنها می‌شود؛ زیرا ماهی گرچه بدون تذکیه بمیرد ، پاک است.

امام خمینی (ره) می‌نویسد: حیوانات حرام‌گوشتی که خون جهنده ندارند وقوع تذکیه بر آنها اثری ندارد ؛ چون پس از مرگ اگرچه پاک‌اند ولی خوردن آنها حرام است .¹

ایشان (ره) دربارۀ خرید و فروش مردار ماهی، نظر خویش را چنین عنوان می‌فرماید : « خرید و فروش مرداری که خون جهنده ندارد ( مانند ماهی و مار و...) و حتی اجزای آن ، در صورتی که منفعت عقلایی داشته باشد ، جایز است ؛ زیرا هیچ گونه دلیل قانع کننده که دلالت بر عدم جواز چنین معامله را داشته باشد ، وجود ندارد و دلایلی که ارائه شده نارساست » . ²

حال به تبیین « منفعت حلال عقلایی» می پردازیم . مرحوم آیه الله خویی (ره) در تعریف و بیان آن چنین می فرماید : « مقصود از منفعت حلال که موجب جواز خرید و فروش می شود ، آن منفعت حلالی است که اغلب مردم بدان احتیاج داشته باشند و بر اثر

1. خمینی، روح الله ، تحریرالوسیله ، ج 2، ص 135، مسأله 23

2. مکاسب محرمه ، ج 1 ، ص 45 ؛ لکن حضرت امام در تحریر الوسیله ، ج 1 ، خرید و فروش این گونه ماهیان را خالی از شبهه نمی داند . به نقل ازفرهنگ جهاد ، سال اول ، شماره 4، مقاله حکم ماهیان حرام‌گوشت ، محمدباقر لیاقتی

نیاز خردمندان ، افراد جامعه برای به دست آوردن و تأمین آن تلاش و اقدام می کنند ¹. »

تشخیص داشتن منفعت حلال عقلایی از آن فقیه جامعه الشرایط است و این گونه نیست که هر کسی در هر کجا و برای هر چیزی بدون در نظر گرفتن سایر شرایط« منفعت حلال عقلایی» تراشیده و جواز خرید و فروش صادر کند . بلکه تشخیص موضوع ، در اینجا از مواردی است که در اختیار اهل فن و متخصصان است . داشتن منفعت حلال عقلایی در ماهی مرده و حرام نظیر گرفتن روغن ، تهیه مواد غذایی حیوانات ، تهیه کود و تهیه دارو ... ثابت شده است. زیرا وقتی که تعدادی از فقیهان خرید و فروش مردار نجس را که دارای خون جهنده است مجاز می دانند ، خرید و فروش مردار ماهی که نجس نیست باید به طریق اولی جایز باشد ؛ زیرا ماهی از حیواناتی است که خون جهنده ندارد .

ذکر این نکته شرعی نیز لازم است که اگر کسی در مسأله جواز خرید و فروش ماهی حرام که به نظر فقها در غیر خوردن بدون اشکال است ، دچار تردید شود و خدشه وارد سازد ، روش دیگر شرعی نیز وجود دارد که می توان این سرمایه عظیم ملّی را به رایگان از دست نداد و به ارز تبدیل کرد و از جهت شرعی نیز دچار خلاف شرع نشد و آن این که برای صید و به دست آوردن این گونه ماهیان از دریا قطعاً هزینه هایی می شود و نیروهایی وقت می‌گذارند . لذا می‌توان مبالغی را از افراد مقابل قرارداد به عنوان حق‌الزحمه و یا حق العلم و ... ، دریافت کرد و آنگاه خود ماهیان حرام گوشت و یا فرآورده‌های آن را در اختیار آنان قرار داد ؛ نه به عنوان خرید و فروش و معامله عرفی و شرعی بلکه به عنوان خلع ید از ماهیان حرام گوشت . اگرچه همان‌طور که ذکر شد مراجع فعلی نیز خرید و فروش ماهیان حرام‌گوشت را به غیر از موارد خوردن جایز می‌دانند . ²

1. نقل ازفرهنگ جهاد ، سال اول ، شماره 4، مقاله حکم ماهیان حرام‌گوشت ، محمدباقر لیاقتی
2. همان

در مورد پرورش کروکودیل نیز با توجه به تقاضای پرورش این حیوان حرام‌گوشت و فایده‌های پزشکی مترتب بر آن و استفاده از پوست در غیر نماز، بحث‌های فقهی انجام شده و بر مبنای فقه، استفاده غیرأکل (غیر خوراکی) از منافع این حیوان اشکالی ندارد.

از کروکودیل برای درمان بیماریهای صعب‌العلاج، از استخوان آن برای درمان سرطان و سایر فواید محلله از جمله ایجاد اشتغال و درآمد برای پرورش دهنده استفاده می‌شود . استفاده از گوشت این حیوان برای مصرف حیوانات کوچک مانند سگ و گربه نیز امکان دارد.

استفتاء از دفتر مقام معظم رهبری درباره آبزیان حرام¹ :

1. خرید و فروش آبزی حرام گوشت برای خوردن حتی خوردن غیر مسلمان و همچنین معاوضه و یا واگذاری حق الاختصاص آن در برابر دریافت چیزی اگر برای خوردن باشد باطل و حرام است ولی فروش یا معاوضه یا واگذاری آن برای استفاده صنعتی یا طبی یا علف حیوانات اشکال ندارد .
2. استفاده تفریحی و زینتی از آبزیان مانند نگهداری در آکواریوم یا کلکسیونها فی حد نفسه جایز است .
3. تکثیر و پرورش و فروش تمساح و مانند آن برای منافع محلله از قبیل استفاده از پوست آن ، در صورت ذبح شرعی اشکال ندارد . و خرید و فروش گوشت آنها برای غیر خوراک انسان جایز است ولی برای خوراک انسان (مسلمان و غیر مسلمان ) جایز نیست.

1. سایت مقام معظم رهبری www. Leader.ir

طبقه‌بندی فلس‌های آبزیان

داشتن و یا نداشتن فلس ، ملاک حلیّت و حرمت ماهیان در فقه اسلامی است . از این رو بررسی و شناخت فلس وانواع آن در آبزیان ضروری به نظر می‌رسد.

پوست ماهیان از دو لایۀ رو پوست و پوست تشکیل شده است . لایۀ خارجی یا سطحی، پوست یا اپیدرم یا بشره نامیده می‌شود و لایۀ عمقی پوست ، لا پوست یا کوریون نامیده می شود. فلس قطعات شاخی یا استخوانی بوده که بوسیلۀ لا پوست یا کوریون ایجاد می‌شود و رو پوست آنها را می پوشاند. به عبارت دیگر فلسها مثل ناخن از استخوانی شدن لایۀ زیر پوست ( کوریون ) به وجود می آیند .

تقسیم بندی ماهی‌ها از نظرداشتن و نداشتن فلس¹

انواع فلسها موجب متمایز شدن گروههای اصلی ماهیان می شوند. اشکال فلسها و تعداد آنها در طول یا اطراف بدن غالباً به عنوان مشخصات اختصاصی کاربرد دارند .

ماهیان از جهت دارا بودن فلس و عدم آن به گونه‌های مختلفی تقسیم می شوند:

1.  گروهی که فاقد فلس بوده و بدن آنان عریان می باشد ²؛ مانند :

-        ماهی اسبله ( الجری یا الجریث ) و سگ ماهی: که در دریای مازندران و رودخانه‌های این استان و استانهای آذربایجان و کردستان یافت می‌شوند .

-        مارماهی (conger) : که در خلیج فارس زندگی می کند .

-        ماهی زمیر یا ابوزمیر  : که محل زندگی اش اروند رود و دارخوین است .

-        گربه ماهیان: که به جای فلس دارای قطعات استخوانی در بدن می باشند .

1. نقل از فرهنگ جهاد ،سال اول شماره 1 ، مقاله ماهی و حکم فقهی آن
2. این ماهیان از نوع ماهیان حرام گوشت بوده که در روایات نیز نام آنها اختصاصاً آورده شده است

2. نوع دیگری از ماهیان که فقط در قسمتی از بدن دارای فلس می‌باشند . به عبارت دیگر ممکن است بدن ماهی تقریباً عاری از فلس و یا قشر بوده و فقط در نقاط محدودی از بدنش، فلس مشاهده شود . مانند:

-        ماهیان پولیودون و سفورس (psephurus-polydon) : که در ماهی پولیودون فقط در ناحیۀ کمر و سینه و قسمت بالای دم فلسهایی مشاهده می گردد .

-        ماهی تن : که منحصراً در قسمت سینه یا دم دارای فلس است .

-        ماهی مهاجر و قزل آلای جویباری : که فلسها در آنها آن قدر کوچکند و یا در عمق پوست فرو رفته اند که ماهی ، بدون فلس به نظر می رسد.

-        اسب ماهی:  که در آبهای خلیج فارس ، بندر جاسک و چاه بهار زندگی می‌کنند و فلس آنها در زیر پوستشان قرار دارد .

1. گروه بزرگ دیگری از ماهیان که تمام سطح بدن حتی بعضاً سر و گونه‌هاشان پوشیده از فلس است . مانند :

-        ماهی سنگسر : که بر گونه هایش نیز فلس وجود دارد .

-        ماهی کفال : که در ناحیه سر نیز دارای فلسند .

-        ماهیان سرماری شکل : که تمام سطح بدن و ناحیۀ سرشان فرو پوشیده از فلسهای مدوّر است .

انواع فلس در ماهی‌ها

تنوع فلسها در ماهیان زیاد است. شکل ، حجم و رنگ فلسها بر اساس نوع ماهی با هم تفاوت دارند. در یک ماهی ممکن است چند نوع فلس وجود داشته باشد . بعضی از ماهیان مانند ماهی سفید، فلس های درشتی دارند و بعضی از آنها دارای فلسهای ریزی هستند، مانند ماهی سفید پرورشی یا آزاد پرورشی .

از نظر ساختمانی فلسها را به دو گروه تقسیم می‌کنند:پلاکوئیدی‌و غیرپلاکوئیدی. فلسهای غیرپلاکوئیدی خود بر سه نوع است : کاسموئیدی ، گانوئیدی و الاسموئیدی. در یک طبقه‌بندی دیگر، متخصصین و کارشناسان رشتۀ ماهی‌شناسی، فلسها را به چهار دسته تقسیم نموده‌اند که عبارتند از: ¹

1. فلسهای ‌صفحه‌ای؛معمولاً در کوسه ماهیان و یا ماهیان چهارگوش دیده‌می‌شود. این فلسها را می‌توان با کشیدن دست از سر به طرف دم کوسه‌، بخوبی احساس کرد . این قسم ، از سایر اقسام کوچکتر بوده و در وسط هر یک از آنها زایده‌ای وجود دارد که به آن دندانک گفته می‌شود و نام علمی آن پلاکوئیدی است.
2. فلسهای لوزی شکل یا درخشنده ؛ این نوع فلسها در ماهیان سنگواره ای و تاس ماهی یا ماهیان خاویاری یافت می شود . ضخامت و سفتی و سختی این نوع فلس از تمامی اقسام دیگر بیشتر بوده و نام علمی آن گانوئیدی است .
3. فلسهای مدوّر ؛ مانند فلسهای موجود در بدن ماهی حوض و ماهیان آزاد که نام علمی آن سیکلوئیدی است .
4. فلسهای شانه‌ای شکل ؛ که نسبتاً گرد بوده ، منتها در قسمت آخر آنها دندانه‌هایی

شبیه دندانه های شانه در یک یا چند ردیف وجود دارد . مثل فلسهای ماهیان سوف ، کپورماهیان و بسیاری از ماهیان استخوانی دیگر. ماهیان آبهای شمال آمریکا که معروف به میکروپتروس هستند غالباً دارای فلسهای شانه‌ای بوده و نوعاً دندانه‌های آنها یکسان نمی‌باشد و نام علمی آن کتنوئید است .

1. نقل از فرهنگ جهاد ،سال اول شماره 1 ،مقاله ماهی و حکم فقهی آن

البته به غیر از این اقسام ، فلسهای دیگری نیز وجود دارند که کارشناسان ، تعداد

زیادی از آنها را در تحقیقاتشان ذکر کرده اند .

برخی از کوسه ماهیان دارای کمترین تعداد فلس هستند ؛ مثلاً در بدن کوسه ماهی اقیانوس اطلس ، حدود هشت فلس وجود دارد که به صورت قطعات موزائیک و با کمی فاصله از یکدیگر قرار گرفته اند و حال آنکه در هر سانتی متر از طول بدن یک ماهی اقیانوس اطلس سه عدد فلس وجود دارد که قسمت عمدۀ طول هر فلس روی فلس زیرین و زیر فلس زبرین آن قرار می گیرد .

فلسها در تمام طول عمر ماهی نمو می کنند . چون تعداد و شکل فلس‌ها در هر نوع ماهی تا حدی ثابت می باشد، می‌توان سن و سرعت رشد بعضی از ماهیان را از روی دوایر روشن و تیره فلسها تشخیص داد .

بر اساس اظهارات کارشناسان ماهی ، سن ماهیهایی را که در مناطق معتدل و سرد زندگی می کنند می‌توان از روی فلس تشخیص داد . تشخیص سن ماهی از روی فلس همانند تشخیص سن درختان از روی حلقه های سالانه ای است که در ساقۀ آنها ایجاد می‌شود . همان طور که درختان هر ساله با شروع فصل سرما و نامساعد شدن شرایط زیست محیطی و کاهش مواد غذایی ، رشدشان متوقف شده و با آغاز فصل گرما مجدداً شروع به رشد می کنند ، ماهیها نیز چنین اند .

این تغییر حالتها در ماهی موجب پیدایش خطوطی روی فلسها شده و این منتهی به ایجاد حلقه های سالانه می گردد . همان طور که اشاره شد این حلقه ها شباهت زیادی به حلقه های رشد و نمو درختان دارد . میزان رشد و نمو سال اول ماهی و اثرات ثبت شده آن در فلس بستگی به زمان تولد ماهی دارد . بدیهی است حلقۀ رشد سال اول ماهی‌ای که در بـهار یا تابستـان متولد گردیده به مراتـب از حلقه رشد ماهی ای که در پایـیز یا زمستان به دنیا آمده بیشتر است . ¹

فلس‌ها منشاء ساختمانها یا اندامهای متعدّدی در ماهیان می باشند . ماهیان نوزاد در موقع خارج شدن از تخم ، فاقد فلس بوده و فلس‌ها بعداً بر روی آنها به تدریج ظاهر می‌شود. بطور کلی و به ویژه در ماهیان دریایی رشد و نمو  و ظهور فلس‌ها از هنگامی شروع می شود که بچه ماهیان تقریباً 2 سانتی متر طول داشته باشند ولی نقاط اولیه نمو آنها متفاوت است .

توأم با رشد ماهی فلسها نیز رشد می کنند ولی نقصان مواد معدنی ، عوامل ارثی و غیره می توانند این امر را تحت تأثیر قرار دهند . جیرۀ غذائی با پروتئین کم موجب جذب شدن و نامنظم گشتن خطوط شعاعی می گردد .

فلسها می توانند انشعابات زیادی داشته باشند مانند پلاکهای استخوانی که در روی ماهیان خاویاری است. همچنین می‌توانند به صورت برجستگیها و خارهایی در بیایند مانند سپر ماهی در خلیج فارس که نزدیک دم دوتا سیخک دارند .

گاهی فلسها محکم به بدن ماهی چسبیده‌اند، مانند ماهی سفید دریای خزر که فلس ‌های محکمی دارد . در گروهی از ماهیان به ویژه آن هایی که اندازۀ کوچک دارند فلس‌ها شُل هستند و زود می ریزند . مانند ساردین که به راحتی فلسهای خود را از دست می دهد. در ماهی حلوا سفید فلس‌های ریزی وجود دارد که به محض افتادن در تور شروع به ریزش می کنند . فلس‌هائی که به علل مختلف از بدن ماهی در دوران زندگی جدا شده و می افتند مانند ناخن با فلس های جدیدی جایگزین می شوند.²

1. ماهی شناسی و شیلات ، ج 1 ، ص 75
2. برگرفته ازسخنرانی دکتر بابا مخیر در سومین کارگاه  آموزشی آبزیان حلال و حرام

قوام غذایی پروتئین ماهی در سبد خانوار«روانشناسی مصرف»

در طول تاریخ و از دورانهای اوّلیّه زندگی بشر تاکنون، دریاها و رودخانه‌های بزرگ و کوچک ، بستر بسیار مناسبی جهت تأمین مواد غذایی انسانها بوده و زندگی مرفه اغلب ملل در زمانهای قدیم به طورمستقیم وابسته به صید ماهی بوده است . به همین دلیل بسیاری از مردم برای دستیابی به نواحی ماهی‌خیز ، وطن اصلی خویش را ترک و به مناطق دیگر مهاجرت می کردند .

به عنوان مثال ، مهاجرت یونانیها به سواحل دریای سیاه و اژه به منظور استفاده از منابع گرانبهای این دریاها بوده است . علت عمدۀ جنگهای انگلستان و فرانسه در سالهای 1623 – 1713 میلادی در درجه نخست به منظور به دست آوردن منطقه ماهی خیز نیوفونلند بوده است و همچنین عمده دلیل نزاع روسها با ژاپنی ها در سال 1904 میلادی به خاطر تصرف منابع ماهی خیز آبهای خاور دور بود . ¹

امروزه برخی از ملتها برای تأمین مواد غذایی به دریا متکی هستند . کشورهای پیشرفته ، سهم قابل توجهی از پروتئین مورد نیاز خویش را از این منبع عظیم خدادادی تأمین نموده و هم اکنون مصرف منابع دریایی در سطح جهان از رشد بالایی برخوردار است .

صید ماهی برای امرار معاش و امنیت غذایی 200 میلیون نفر، مخصوصاً در کشورهای در حال توسعه، حیاتی بوده و یک نفر از هر پنج نفر در کره زمین به ماهی به عنوان منبع اصلی پروتئین وابسته است.

1. نقل از فرهنگ جهاد ،سال اول شماره 1 ،مقاله ماهی و حکم فقهی آن

اهمیّت غذایی ماهی

کارشناسان امور غذایی معتقدند که گوشت ماهی و دیگر آبزیان در ردیف بهترین منابع غذایی بوده و از گوشت قرمز غنی‌تر است . امروزه آبزیان به عنوان یکی از منابع مهم تأمین پروتئین مورد نیاز انسان محسوب می شوند . پروتئین حاصل از مصرف آبزیان از نظر اسیدآمینه‌های لازم غنی بوده و روغن موجود در آنها به خاطر داشتن باندهای دوگانه و سه گانه در اسیدهای چرب آن ، نقش مهمی در جلوگیری از انسداد عروق ایفا می‌نماید . همچنین انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی موجود در آبزیان نقش اساسی را در تأمین سلامت انسان بازی می کنند . و حدود 20 درصد از مجموع پروتئین حیوانی مورد احتیاج بشر را تأمین می نمایند .

مواد غذایی را از لحاظ دارا بودن میزان پروتئین به شرح زیر طبقه بندی کرده‌اند ¹:

1. گوشت قرمز ( گوسفند ، گاو ، بز ، شتر و ... با چربی متوسط ) هر 100 گرم 5/17 درصد پروتئین .
2. 2.   گوشت مرغ هر 100 گرم 17 درصد پروتئین .
3. ماهی هر 100 گرم 18 درصد پروتئین .
4. شیر هر 100 گرم 5/3 درصد پروتئین .

5.تخم مرغ هر 100 گرم 12 درصد پروتئین .

همانطور که ملاحظه می کنید گوشت ماهی از نظر دارا بودن درصد پروتئین ، مقام اوّل را داراست . به همین لحاظ متوسط مصرف سرانۀ آبزیان در سطح جهان نسبت به سایر مواد پروتئینی در حال افزایش است .

1. ماهنامۀ آبزیان ، سال پنجم ، شماره 8 ، سال 1373

بنابر نظر کارشناسان مواد غذایی مصرف گوشت ماهی از ابتلا به بیماری آسم جلوگیری می کند ؛ انستیتو پزشکی – تنفسی استرالیا نشان داده است که خطر ابتلا به آسم در کودکانی که بیش از یک بار در هفته ماهی مصرف می نمایند 70 درصد کمتر از دیگران است . ¹ مصرف ماهی از بیماریهای گواتر ، پوسیدگی داندانها و سکته های قلبی جلوگیری نموده و در سلامت و هوش انسان تأثیر بسزایی دارد . ویتامین‌های موجود در گوشت ماهی عبارتند از : E , D , A

با این همه ، هنگامی که مصرف سرانۀ ماهی را در طول سالهای 53 و 54 در ایران ملاحظه می‌کنیم، حتی از یک کیلوگرم در سال نیز کمتر بوده و این در حالی است که کشور ما ایران دارای منابع عظیم آبی و خاکی می باشد که بالقوه پتانسیل بسیار خوب و مناسبی جهت تولید آبزیان محسوب می گردد . متأسفانه به دلیل توجه ناکافی بدین ذخایر و عدم سرمایه گزاری در این بخش در سالهای قبل از انقلاب این توان‌ها خود را نشان نداده است .

به علاوه ، در جهان معاصر ، دیگر تولید و توزیع مواد غذایی صرفاً جنبۀ اقتصادی نداشته بلکه مسائل سیاسی مربوط بدان به مراتب فراتر از جنبه های اقتصادی آن است ؛ زیرا کشورهای تولید کننده مواد غذایی ، از این گونه کالاها به عنوان سلاحی علیه ملتهای نیازمند استفاده می کنند .

ماهی از ارزان‌ترین منابع تغذیه در جهان به شمار می رود؛ چرا که انسان در چرخۀ تولید و پرورش آن تقریباً هیچ نقشی نداشته و انواع ماهی در آبهای دریاها و دریاچه‌ها و رودخانه‌ها در یک روند طبیعی پرورش می‌یابند. ماهی را می‌توان به شکل‌های : تر ، منجمد ، شور ، خشک آفتابی ، کنسرو شده و خشک دودی مورد استفاده قرار داد .

1. ماهنامۀ آبزیان ، سال پنجم ، شماره 6 ، سال 1373 ، ص 24

در دهۀ پایانی قرن بیستم ، صنعت شیلات و روشهای صید و صیّادی در جهان به پیشرفتهای دست یافته که با چند دهۀ گذشته قابل قیاس نیست . امروزه کشورهای پیشرفته با بهره گیری از آخرین روشهای علمی و صنعتی ، تورهای ماهیگیری خود را در آبهای سراسر جهان پهن کرده و به استفاده های کلان اقتصادی دست می یازند .

آمار صید و مصرف ماهی در ایران :

افزایش شتاب آلود جمعیّت جهان طی دو دهۀ گذشته و کمبود امکانات تأمین گوشت قرمز ، موجب شد تا گرایش به مصرف آبزیان در جوامع مختلف ، سیر صعودی پیدا کرده و به حدّی برسد که یکباره میزان صید ماهی از منابع دریایی به 3 برابر افزایش یابد . طبق اظهارات رئیس سازمان شیلات، ایران دربین ۱۵۰ کشورتوسعه یافته رتبه دوم را به لحاظ آبزى پرورى دارد و تولید آبزیان درسال گذشته بالغ بر۵۷۵ هزارتن بوده است. همچنین با افزایش پرورش ماهى قزل‌آلا در آبهاى شیرین، فاصله کشور با مقام اول دنیا در تولید این گونه از ماهیان در سال آتى به نصف کاهش خواهد یافت.

معاون وزیر جهاد کشاورزى تولید آبزیان را در سال جارى ۶۵۰ هزارتن اعلام نموده است. وی گفت: در دولت نهم در بخش شیلات به 3 موفقیت بزرگ دست یافتیم که رتبه نخست دنیا در پرورش ماهیان قزل آلا در آبهای شیرین ، مقام اول در بهره وری از آبهای آزاد در میان 46 کشور غرب اقیانوس هند و مقام دوم در بخش رشد و توسعه آبزی پروری در بین 100 کشور در حال توسعه جهان ، از موفقیتهای مهم و بیانگر تلاش جدی دولت نهم در حمایت از تولیدکنندگان آبزیان در کشور است.(گزارش واحد مرکزی خبر)

مدیر عامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های تکثیر، پرورش و صادرات آبزیان ایران، می‌گوید: « ایران در پرورش آبزیان روند روبه‌رشد داشته است، به طوری که متوسط تولید و پرورش بعضی از آبزیان در کشور ما از متوسط جهانی بالاتر است. به طور مثال متوسط جهانی تولید میگو در هر هکتار 300 کیلوگرم و در ایران 2 هزار و 500 کیلوگرم است».

سرپرست معاونت تکثیر و پرورش آبزیان سازمان شیلات نیز رشد صنعت آبزی‌پروری در کشور را طی دو دهه اخیر سریع و از نظر کمی چشمگیر توصیف می‌کند. وی با اشاره به آمار 11 هزار تنی تولید آبزی‌پروری در سال 1360 و افزایش 13 هزار تنی آن در سال 1384، ارزش غذایی آبزیان را از دلایل چنین رشدی تلقی می‌کند. گفتنی است که ایران دربین ۱۵۰ کشورتوسعه یافته، رتبه دوم را به لحاظ آبزى‌پرورى دارد .

کشور جمهوری اسلامی ایران دارای امکانات بالقوۀ فراوانی است که اگر طبق برنامه‌ای منظم و حساب شده از آنها بهره گیری شود مسلماً بخش مهمی از نیازهای اساسی جامعه تأمین خواهد شد .

یکی از این امکانات ، ذخایر و منابع پایان ناپذیر آبزیان می باشد که جزء ثروتهای عمومی بوده و در تأمین بخش عظیمی از پروتئین مورد نیاز جامعه جایگاه خاصی دارد . در کشور ما نیز همچون دیگر کشورهای صنعتی دنیا می بایست نسبت به بهره گیری از این منابع خدادادی اقدامی جدی صورت گیرد . دولت خدمتگزار ما باید تدبیری بیندیشد تا بر اساس آن سهم سرانۀ مصرف ماهی در ایران از میزان فعلی – که کمترین سهم است – رو به افزایش نهد . با آنکه پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران ، میزان صید ماهی در کشور ما ، به خصوص در سالهای اخیر رشد قابل توجهی داشته ، اما این رشد در مقایسه با صید ماهی در کشورهای پیشرفتۀ صنعتی همچون ژاپن ، بسیار ناچیز است .

با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران و وجود سفرۀ گسترده و غنی آبزیان در شمال و جنوب کشور ، سهم صنعت شیلات از تولید و استحصال مواد پروتئین مورد نیاز مردم باید بیش از مقدار فعلی شده و ایران نیز به عنوان یکی از طرفهای مهم تجارت ماهی در بازارهای جهانی عمل کند .

بر اساس آمارهای منتشر شده ، مصرف سرانه ماهی در جهان 16 کیلوگرم است و مصرف سرانه در کشورهاى پیشرفته ۲3 کیلوگرم می‌باشد. این در حالی است که  سرانه مصرف ماهى در کشورایران سالانه ۷‎/۷ کیلوگرم است و انتظار می‌رود که تا سال ۸۸ به ۱۰

کیلوگرم برسد.

به گفته مدیرکل شیلات استان تهران، سالانه پنج هزار تن انواع آبزیان در استان تهران مصرف می‌شود. سرانه مصرف ماهی دراین استان هشت کیلوگرم است .

میزان مصرف ماهی و دیگر آبزیان در استان مازندران سالانه ۱۶‎/۶ کیلوگرم ، در کهگیلویه‌وبویراحمد2 کیلوگرم ، در استان قزوین حدود دو کیلو و 800 گرم و در ساوه دو کیلو و ‪ ۹۰۰گرم است . مدیرکل شیلات خراسان رضوی نیز سرانه مصرف ماهی این استان را یک سوم مصرف کشور می‌داند .

گفتنی است که در حال حاضر 70 تا 80 درصد ماهی کشور توسط اقشار مرفه و متوسط جامعه مصرف شده و تنها 20 تا 30 درصد آن را قشرهای کم درآمد مصرف می‌کنند.

پروتئین لازم برای بدن ¹:

طبق محاسبه سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ، مقدار پروتئین لازم برای یک فرد عادی در خاورمیانه حدود 70 گرم در روز است که به نسبت 50 گرم پروتئین گیاهی و 20 گرم پروتئین حیوانی تقسیم می گردد .

1. شعبان تازه‌کام و علیرضا شیخی، علوم کشاورزی و منابع طبیعی در متون اسلامی ، ص163و165

در ایران برابر محاسبات انستیتو تغذیه هر نفر روزانه 65 گرم پروتئین مصرف می‌کند که از این مقدار ₆/⁵ از محل غلات و حبوبات تأمین و فقط ₆/¹ بقیه از منابع حیوانی اخذ می شود که سهم ماهی مقدار ناچیزی حدود 37 گرم را تشکیل می دهد .

قسمت عمده پروتئین مورد نیاز بدن انسان از طریق انواع گوشتها تأمین می گردد که ماهی با دارا بودن 19 درصد پروتئین به طور متوسط نسبت به سایر انواع گوشت مزیت داشته و نیاز به استفاده از آن سال به سال در دنیا رو به تزاید است .

در ایران قسمت عمده پروتئین مورد نیاز اهالی از مصرف گوشتهای قرمز ( گاو و گوسفند ) تأمین می گردد و با وجود استقبال عامه مردم توجه زیادی به تولید و عرضه گوشت ماهی که یکی از مرغوب‌ترین نوع پروتئین می باشد ، نشده است .

فواید ماهی در تحقیقات امروزی

ماهی و فرآورده های دریایی نه تنها از نظر تأمین پروتئین مورد نیاز بدن مورد توجه می باشد ، بلکه از نظر تأمین نسبی مواد معدنی با ارزش بوده و به تنهایی می تواند قسمت عمده نیازهای بدن را جبران نماید .

امروزه متخصصین علوم تغذیه اعتقاد دارند که گوشت ماهی در دوران کودکی و جوانی و بلوغ و پیری می تواند نقش مهمی را در تغذیه ایفاء نماید و موادی که در ترکیبات

گوشت سفید بکار رفته اند رشد و نمو بافتها و اندامهای بدن را در دوران کودکی و جوانی به خوبی تأمین می کنند و به همین منظور است که آنها مصرف گوشت ماهی را برای کودکان و همچنین بیماران و کسانی که دوران نقاهت را سپری می کنند ، توصیه می‌نمایند ، لذا با توجه به مراتب فوق می توان ، اهمیت مصرف گوشت ماهی را به عنوان یک منبع غنی پروتئینی در تغذیه انسان به خوبی دریافت .

ماهی غذایی است سهل الهضم که برای اطفال و جوانان به خصوص در دوران بلوغ و افراد پیر و ناتوان بسیار لازم و ضروری است . ماهی اقسام مختلف دارد .اختلاف جنس و نوع ماهیها در طعم گوشت و هضم آن مؤثر است ، ماهیانی که در آب شیرین زندگی می‌کنند دارای طعم و مزه مطبوع هستند ولی زیاد بزرگ نمی شوند و بهترین آنها ماهی قزل آلا و آزاد است .

ماهیهایی که چربی زیادتری دارند دیر هضم ترند ، ماهیهایی که گوشت تیره رنگ دارند چربی و پروتئین بیشتری داشته هضم آن نیز مشکل تر می باشد .

سیره نبوی وعلوی در کنترل و نظارت مراکز توزیع آبزیان

شیعه و سنی هر دو از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت کرده اند که فرمود: « اعلمکم علی و اقضاءکم علی » یعنی « بعد از من دانشمندترین صحابه و کسی که به حلال و حرام خدا از دیگران داناتر است علی ابن ابیطالب است . »

حضرت علی (علیه‌السلام) کلیه ماهیها را به دو دسته تقسیم فرموده اند :

1. ماهیهای دارای پولک و فلس .
2. ماهیهای بدون پولک و فلس .

از انواع ماهی بدون فلس چهار نمونه آن را صراحتاً حرام گوشت دانسته اند . این چهار نوع ماهی به شرح زیر است :

-                    ماهی جری jery  یا جریث jerryth .

-                    مارماهی ( که مانند مار بدنی کشیده و دراز دارد ) .

-                    ماهی طافی ( هر ماهی که مرده بر روی آب بیاید ) .

-                   ماهی زمیر zamyar

در کتاب ناسخ التواریخ آمده است ، که حضرت علی (علیه‌السلام) روزی از بازار ماهی‌فروشان کوفه عبور می‌فرمودند . خطاب به ماهی‌فروشان فرمودند : ماهی جری ، مارماهی ، ماهی طافی و ماهی زمیر را نفروشید . ¹

ابن سنان از حضرت امام صادق (علیه‌السلام) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود : امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) زمانی که در کوفه بودند ، سوار براستر پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ضمن عبور از بازار ماهی فروشان فرمودند :

1. شعبان تازه‌کام و علیرضا شیخی، علوم کشاورزی و منابع طبیعی در متون اسلامی ، ص245

«ماهیانی را که قشر و فلس ندارند نخورید و خرید و فروش نکنید که حرام است.»

ماهیان حرام گوشت در احادیث¹

تعدادی ماهی وجود دارد که در اخبار ، احادیث و کتابها ، مخصوصاً از آنها نام برده شده و ائمه اطهار (علیهم‌‌السلام) خوردن آنها را منع فرموده و خرید و فروش آنها را حرام دانسته اند که به چند نمونه از آنها اشاره می‌شود :

1. محمدبن مسلم می گوید : حضرت ابا جعفر (علیه‌السلام) چیزی را که در کتاب علی (علیه‌السلام) بود ، بر من چنین خواند : « شما را از خوردن ماهی که اسم او جری است ، همچنین زمیر و مارماهی و ماهی که در آب بمیرد و طحال ، نهی می کنم ».
2. شیخ صدوق علیه الرحمه از« حبابه والبیه » نقل نموده که : « شنیدم حضرت علی (علیه‌السلام) مکرر می فرمود ، ما از اهل بیت هستیم ، هرگز شرب خمر نکردیم و نخواهیم کرد و جری و مارماهی نمی خوریم و مسح بر چکمه و کفش نمی‌کشیم . پس هرکس می خواهد از شیعیان باشد ، باید به ما اقتدا کند و با روش ما برود . »
3. هارون ، پسر عبدالله از امیر المؤمنان (علیه‌السلام) نقل کرده که روزی ماهی جری به اذن خداوند به سخن درآمد.ماهی گفت : یا امیرالمؤمنین موقعی که خداوند ولایت تو را به ما فرمود و ما قبول نکردیم ، قسمتی از ما به صورت (جری ) و ( زمیر ) مسخ‌شدیم و در آب دریا ماندیم و قسمتی از ما نیز به صورت سوسمار و خرگوش و... مسخ شدیم.»
4. در کتاب فروع کافی از قول حریز چنین نقل می کند : از امیرالمؤمنان علی (علیه‌السلام) سئوال کردم در مورد ماهی‌ها ، فرمودند : نخورید از ماهیان مگر ماهیانی که قشر و فلس دارند .
5. احادیث از کتاب علوم کشاورزی و منابع طبیعی در متون اسلامی ، ص 246و 247

الزامات تشخیص سلامت صید

در جدول ذیل روشهای تشخیص ماهیان تازه از ماهیان مانده و فاسد بیان گردیده است :

پارامتر مورد توجه	ماهی تازه	ماهی فاسد
بو	بوی گیاهان دریائی مرداب در ماهیان آب شیرین	بوی غیرطبیعی مثل بوهای اسیدی تند یا آمونیاکی و ...
منظرة عمومی	جلای فلزی و رنگ زنده	فاقد درخشندگی و جلای فلزی و دارای کدورت
بدن	دارای صلابت نعشی	بدن نرم و شل و کاملا“ قابل انعطاف
مقاومت گوشت	سفت و سخت بوده و اثر انگشت روی آن باقی نمی ماند	شل و وارفته بوده بطوریکه اثر انگشت باقی ماند
ترشحات	سطح خارجی مرطوب و فاقد ترشح غیر طبیعی	سطح خارجی خشک و آغشته با موکوس چسبناک
فلسها	فلسها محکم و چسبیده به پوست، درخشان و مرطوب	فلسها سست و بلند شده، کدر و چسبناک
چشم	درخشان و شفاف، تمام حدقه را فرا گرفته ، عنبیه زردطلایی	کدر و نرم، لکه های قرمز روی عنبیه
سرپوش برانشیها	چسبیده به حفره، مرطوب، بدون لکه در سطح داخلی	نیمه باز، چسبناک، درسطح داخلی لکه قرمز، خاکستری آبی
برانشیها	صورتی یا قرمز، مرطوب و درخشان، بوی طبیعی	خاکستری یا قرمز تیره(سربی)،‌خشک، بوی آمونیاکی
شکم	سفت و با رنگ جلای طبیعی بدون هیچگونه لکه قرمز یا سیاه	نرم و برآمده با لکه خط آبی رنگ یا سبز روی خط شکمی
مجرای دفعی	سفت و منقبض، قیفی شکل	باز و شل
امعاء و احشاء	از نظر رنگ قوام و بوی کاملا“ طبیعی	رنگ تیره، قوام سست بوی نامطبوع
ستون فقرات	کاملا“ متصل به عضلات و به سختی جدا میشود	ستون فقرات به راحتی از عضلات جدا میشود.
عضلات	ترد، بادرخشندگی صدفی و شفاف	فاقد تردی، فاقد رنگ صدفی و شفافیت

آثار معنوی و ‌اخلاقی آبزیان حلال

بدیهی است که مصرف هرگونه ماده غذایی بر جسم و روح و بر عملکرد رفتاری انسان مؤثر است . با توجه به این که قوانین اسلام همگی بر اساس حکمت و مطابق با فطرت سلیم بشری تدوین گردیده است، لذا در خصوص شرایط شرعی مصرف آبزیان حلال نیز می‌توان به جرأت ادعا کرد که این شرایط و قوانین دقیقاً موافق طبع و فطرت انسانها می‌باشد و مصرف آبزیان حلال باعث رشد و تعالی معنوی و  اخلاقی انسان می‌شود.

خداوند متعال در قرآن مجید می‌فرماید :

(بقره/168)

ای مردم ! از آنچه در زمین حلال و پاک است بخورید .

(نحل/114)

از آنچه خدا روزیتان کرده حلال وپاکیزه بخورید اگر خدا را مى پرستید ونعمتهایش را سپاس‌گزارید .

تأکید قرآن کریم به همة مردم و نه فقط مسلمانان بر مصرف غذای پاک وحلال که گوشت پاک  با ذبح شرعی از مصادیق آن است، نشانگر این نکته می باشد که تأمین گوشت به این طریق دقیقاً موافق با فطرت سلیم انسانی است و تنها به این روش می‌توان از تأثیرات نامطلوب غذای ناپاک بر جسم و روح آدمی جلوگیری نمود .

از دیدگاه قرآن و روایات رشد و توسعه روحیه شکرگزاری ، معنویت ، اخلاق و عبودیت در بین مردم به وسیله گوشت حلال که از مصادیق رزق طیب و حلال است ، محقق می‌شود . و برعکس رشد ناهنجاری‌های اخلاقی ، فسق و فجور و تخلفات در جامعه – که هر ساله دولت‌ها هزینه‌های زیادی را برای مبارزه با آنها صرف می‌کنند – به واسطه میته‌خواری و بی‌مبالاتی نسبت به حلال و حرام صورت می‌پذیرد.

آثار و نتایج ا قتصادی ، فرهنگی آبزیان حلال

با توجه به اهمیت تغذیه در سلامت انسان، بسیاری از کشورها و شرکت‌های تجارتی در چند سال اخیر گرایش چشمگیری نسبت به کد حلال داشته‌اند. لذا در صورت تحقق و رعایت موارد کد حلال در محصولات دریایی ، این امر می‌تواند یکی از بهترین زمینه‌های رشد و رونق اقتصادی کشور باشد.

گسترش فرهنگ تهیه و مصرف گوشت حلال ، علاوه بر اینکه می‌تواند به گسترش بهداشت کمک نماید در چرخه توسعه اقتصادی ، باعث سالم‌سازی روابط اقتصادی نیز می‌شود.

از نظر اقتصادی ، بازار آبزیان در جهان به دلیل بالا بودن مصرف این محصولات به خصوص در کشورهای توسعه یافته، بازار پررونقی است. با توجه به تاکید ایران بر افزایش صادرات کالاهای غیرنفتی و کاهش وابستگی به درآمد نفت؛ این بازار، فرصتی مناسب برای عرضه تولیدات آبزی در عرصه‌های بین‌المللی به شمار می‌رود.  آمار نشان می‌دهد که سال 84 در کل نزدیک به 16 هزار و 784 تن ماهی، میگو و خاویار به خارج صادر شد که مبلغ 39 میلیون دلار عاید کشورمان کرد.

این میزان صادرات از ابتدای سال جاری تا پایان آبان ماه به 18 هزار و 899 تن رسیده که نسبت به سال گذشته 154 درصد رشد نشان می‌دهد.

به گفته کارشناسان ، صادرات انواع ماهیان پرورشی طی دو سال اخیر به کشورهای همسایه از جمله عراق رو به ‌افزایش گذاشته است. عمده صادرات یعنی 85 درصد به ماهیان پرورشی و 10 تا 15 درصد به میگوی پرورشی اختصاص یافته است.

با آن که آمار نمایانگر روند صعودی تولید و صادرات آبزیان کشورمان طی چند سال اخیر هستند، اما سهم ما از این رقابت جهانی با توجه به حجم داد و ستدها باید افزایش یابد .

امروزه کشورهایی مانند چین که با سیاست‌ها، برنامه‌ها و اهدافی مشخص و حساب شده پا به عرصه تولید و صادرات محصولات آبزی گذاشته‌اند، رقیب سرسختی برای تولیدکنندگان ما محسوب می‌شوند. چرا که این کشور سالانه 60 میلیون تن محصولات آبزی تولید می‌کند و توانسته است فقط در بازار میگوی 156 هزار تنی اسپانیا 17 درصد آن را به خود اختصاص دهد و جایگزین آرژانتین شود.

بالطبع حضور فعال‌تر در عرصه رقابت‌های جهانی، از میان برداشتن موانع صادرات را ضروری نشان می‌دهد. یکی از عوامل حضور مستمر در بازارهای جهانی ، رعایت استانداردهای جهانی برای صادرات می‌باشد .

در حال حاضر با پیشرفت علم و صنعت ، استفاده از آبزیان حلال گسترش یافته است. به عنوان مثال از قسمتهای مختلف بدن کوسه ماهیان استفاده‌های ذیل می‌شود:

-        باله ها در سوپ ،

-         غضروف در درمان سوختگی ،

-        چشم درپیوند قرنیه ،

-        پوست درچرم‌سازی ،

-        عضلات برای مصرف خوراکی و تهیه کود ،

-        کبد در تهیه ویتامینها ، اسکوآلن ، روان کننده ها ، مواد آرایشی و ماده اولیه رنگ

-         فک ها و دندانها در جواهرسازی ، زیورآلات  و وسایل دفاعی

امروزه منابع عظیم آبی ،‌علاوه بر تامین بخشی از نیاز غذائی کشور های پیشرفته، از نظر اقتصادی و سیاسی نیز اهمیت ویژه‌ای یافته است . کشور پهناور ایران با حدود 2792 کیلومتر مرز  آبی در جنوب وشمال جزء معدود کشورهائی است که از این نعمت سرشار الهی برخوردار است . با توجه به اظهارات کارشناسان شیلات تاکنون بیش از 10 نوع میگو در آبهای خلیج فارس صید و شناسائی شده که مشهورترین آن لابستر یا شاه میگو است که وزن آن به حدود یک کیلوگرم می رسد و درسواحل صخره ای دریای عمان صید می‌شود .

از انواع میگوهای خلیج فارس می توان گونه های مشهور زیر را نام برد:

1-میگوی صورتی semisulcatus

2- میگوی هندی  Panaeus  indicus

3-میگوی موزی Penaeus  merguiensis

4- میگوی سفید Metapenaeus  affinis

5- میگوی خنجری Parapenaopsis  stylifera

گونه میگوی صورتی بالغ بر 80% صید صنعتی ناوگان صیادی خلیج فارس را تشکیل می دهد و گونه های میگوی هندی و موزی نیز جزء‌گونه های غالب صید در دریای عمان و تنگه هرمز به شمار می روند . بنابراین بیشتر کارهای تحقیقاتی ایران بر روی این 3 گونه استوار است .

درایران حدود 11سال است که پرورش میگو در استانهای خوزستان،‌ بوشهر ،‌ هرمزگان و سیستان وبلوچستان شروع شده است .

شکوفائی فراوان دراین صنعت به دلائل زیر می باشد:

1-      وجود پروتئین سرشار و مواد معدنی بی نظیر در گوشت میگو.

2-      کوتاه بودن زمان تکثیر و پرورش و امکان تولید لارو به تعداد انبوه.

3-      تقاضای روزافزون جهانی برای مصرف مواد پروتئینی .

4-      ارز آور بودن فروش لارو زنده و میگوی بالغ.¹

از دیگر محصولات صادراتی ایران ، خاویار می‌باشد. خاویار ایران به دلیل کیفیت و مرغوبیت از با ارزش‌ترین مواد غذایی بازار جامعه جهانی است. 90 درصد خاویار ایران به کشورهایی مانند فرانسه، آلمان، ایتالیا، اسپانیا و امارات صادر می‌شود. ایران سال گذشته 18 تن خاویار تولید کرد که 10 تن آن با ارزش 15 میلیون دلار صادر شد.